
Liafuan komputador mai husi lian Latina katak “Computare” nebe ho signifika katak “atu sura ka konta”.
1. Komputer katak grupo ida husi instrumentu elektroniku
nebe komposto husi instrusaun input, instrumentu nebe halo procesamento ba
input no instrument output nebe mak bele fo sai informasaun no servisu
otomatikamente.
Klassifikasaun komputador tuir procesamento
dados sei fahe ba parte tolu, mak hanesan tuir mai ne,e :
·
Komputador Analog katak komputador nebe uza ba procesamento dados
analog ka kontinuasaun.
·
Komputador Digital katak komputador nebe
uza ba procesamento dados digital deit.
·
Komputador Hibrid katak kombinasaun hosi komputador anlog ho komputador
digital nebe mak halo procesu ba dados kualitativo no kuantitativo.
Klassifikasaun komputador tuir medida fisiko sei
fahe ba 5 :
·
Super Computer
·
Mainframe Computer
·
Mini Computer
·
Workstation Computer
·
Micro Computer
Klassifikasaun komputador tuir ninia objectivo
nebe atu uza, sei fahe ba rua (2) :
·
Komputador ba objectivo
especialidade katak komputador nebe mak uza deit ba necessidade special no sei
halo servisu oin ida deit, exemplo komputador ba halimar game.
·
Komputador ba objectivo
jeneralidade katak komputador nebe bele uza ba necessidade geral no bele halo
servisu oin-oin, exemplo PC, Laptop, Notebook, nst.
Klassifikasaun
komputador tuir gersaun ka historia komputador nia sei fahe ba lima (5) :
·
Gerasaun I (Primeiro)
nebe mosu iha tinan 1946-1959.
·
Gerasaun II (Segundo)
nebe mosu iha tinan 1959-1964.
·
Gerasaun III (Terceiro)
nebe mosu iha tinan 1964-1970.
·
Gerasaun IV (Quarto)
nebe mosu iha tinan 1970-1990.
·
Gerasaun V ( Quinto)
nebe mosu iha tinan 1990 to’o agora.
Procesamento dados nebe
uza komputador hanaran procesamento dados elektroniku.
Dados mak hanesan
rekoila akontecimento nebe mak foti husi realidade ida nebe mak seidauk iha
significado ba ema nebe atu simu no sei precisa procesu tan.
Informasaun katak
rezultado husi procesamento dados ba formatu ida nebe signifikativo liu.
Sirkulasaun procesamento
dados elektroniku sei fahe ba parte 5 :
·
Origination mak procesu primeiro nebe mak sei halo
rekoilamentu ba dados no sei hatama dados refere ba dokumentos basiku.
·
Input katak procesu hatama dados ba komputador liu
husi instrumento input ka input device
·
Processing katak procesu procesamentu dados iha komputador
laran ho insturmento procesu (processing device)
·
Output katak procesu produsaun output husi rezultado
procesamentu dados ho instrumentu output (output device).
·
Dirtribuition
(distribuisaun) katak procesu halo
distribuisaun rezultado husi output ba parte nebe mak iha direito atu hetan ka
precisa informasaun.
·
Storage katak procesu atu rai rezultado husi
procesamento dados.
Struktura (hirarquia) dados sei fahe ba parte 4
:
·
Byte : unidade ki’ik
husi dados.
·
Field
·
Record
·
File
Sistema komputador forma husi elemento
inportante tolu (3) mak hanesan hardware, software no braiware.
Hardware : komponente fisiku sira nebe ita bele
hare’e no kaer ho liman, mak hanesan input, processing no output.
Input : procesu hatama dados ba komputador laran
liu husi komponente input. Exemlo keyboard, mouse, nst.
Processing : procesu procesamento dados ho komponente
procesamentu nian (processing device). Exemplo : CPU (Central Processing Unit)
Output : procesu produsaun output husi rezultado
procesamentu dados ho instrumentu output (output device) nebe sai hanesan
informasaun ba ema nebe precisa. Exemplo output device Monitor, Printer,
speaker nst
Software mak hanesan instrumentu no programa
sira nebe iha komputador nia laran nebe bele hare maibe labele kaer ho liman.
Software sei fahe ba parte 2 mak hensan sistema operasaun no program
aplikasaun.
Sistema operasaun mak software ida nebe halo
kontrolu no halo koordenasaun entre hardware no progama aplikasaun sira iha
komputador laran.
Sistema operasaun nia fungsaun atu halo
interpretasau entre hardware dan software. Exemplo Windows, Linux, Dos, Mac OS,
nst
Programa Aplikasaun mak software ida nebe bele
determina katak oinsa uza rekursu ida atu resolve problema husi ema nebe uza
komputador (user). Exemplo Microsoft Office Word, Excel, Power Point, Photosop,
Access, Visual Basic, nst.
Brainware (rekursu humano) mak ema nebe iha
kapacidade ka rekursu halao servisu ho komputador. Brainware sei fahe ba 3, mak
hanesan Analizador ba sistema, programador no operador.
Analizador ba sistema mak ema nebe nia fungsaun
atu halo studu, analiza, no kria sistema ida elektronikamente tuir aplikasaun
nebe user hakarak.
Progaramador maka ema nebe halo progarama tuir
especialidade programa komputador nian.
Operador mak ema nebe nia fungsaun ka servisu
halo operasaun ba komputador.
Media rai dados iha komputador nia laran hanaran
memoria. Memoria komputador sei fahe ba rua mak henesan memoria internal no
memoria external.
Memoria internal iha rua mak henesan Read Only
Memory (ROM) no Random Access Memory (RAM)
ROM mak memoria internal nebe nia fungsaun atu
rai programa sira nebe mai husi pabrika komputer rasik no sei le’e husi ema
nebe uza komputador.
RAM mak memoria internal nebe nia fungsaun atu
rai programa no dados wainhira komputador sei moris ka provisorio deit.
Memoria external mak memoria sira nebe bele rai
programa ka dados ho durasau tempo nebe kleur, exeplo Diskette, Hardisk, DVD-R,
DVD-RW, CD-R, CD-RW, Flash Disk, nst.
CD-ROOM : fatin nebe atu tau CD ba komputador
laran atu komputador bele le’e dados ka programa husi CD.
·
DOS : Disk Operation
System
·
BIOS : Basic Input
Output System
Micsoft office mak programa aplikasaun ida nebe
halo husi kompania Microsoft Corporation, nebe composto husi Microsoft word,
excel, power point, access nst.
Microsoft office Word mak programa aplikasaun
procesamento ba textu (word processor) nebe bele halo relatorio, dokumentos,
brosura, tabela, nst.
Microsoft office Power Point mak programa
aplikasaun nebe ita uza atu halo aprezentasaun.
Microsoft office excel mak programa apliksaun
nebe ema atu halo kontazen ba dados.
Jeralmente struktura keyboard sei fahe ba parte
4 :
·
Typing keys (butaun ketik) : parte keyboard nebe komposto
husi latra, número no simbolo sira.
·
Numeric Keys : parte keyboard nebe komposto husi número no
simbolo operasaun aritematika.
·
Function keys : parte keyboard nebe komposto husi fungsaun sira
nebe espesifiku mak hanesan butaun F1 to’o F12.
·
Control keys : parte keyboard nebe komposto husi butaun controlo
nebe bele halo controlo ba sira seluk, hanesan home, end, insert, delete, page
up, page down, control (ctrl), alternate (alt) dan escape (esc).
Fungsaun Keyboard iha Microsoft office :
·
CTRL + A : atu halo
metan ka hili texu timak
·
CTRL + B (Bold) : atu
halo letra sai bukar ka mahar
·
CTRL + C : atu kopia
textu
·
CTRL + E : atu muda
parágrafu ba klaran
·
CTRL + I (Italic) : atu
halo letra hatoba tesik
·
CTRL + J : atu halo
parágrafu sorin-sorin hanesan
·
CTRL + L : atu muda
parágrafu ba sorin karuk
·
CTRL + N : atu loke
dokumentos foun
·
CTRL + P : atu print
dokumentos
·
CTRL + R : atu muda
parágrafu ba sorin los (kuana)
·
CTRL + S (Save) : Untuk
menyimpan lembar kerja
·
CTRL + U : atu halo lina
iha textu nia okos
·
CTRL + W : atu taka area
microsoft office nebe mak aktivu hela
·
CTRL + X : atu tesi
textu ka imagen hodi muda ba fatin seluk
Saida mak komputador?
Hori uluk kedas,
prosesamentu dadus ema halo ona. Ema komesa deskobre ona ekipamentu mekániku no
eletróniku atu hodi ajuda ema atu sura no halo prosesamentu dadus atu hetan
resultadu lalais liu. Komputador hotuhotu ne'ebe mak ita kaer no haree agora
mak hanesan evolusaun ida ne'ebe mak naruk tebes husi deskobrimentu ekipamentu
mekániku no eletróniku husi ema sira uluk ninian.
Komputador agora dadaun
iha kapasidade ne'ebe mak la'os deit atu sura hanesan matemátika baibain, maibe
bele uja atu hodi halo tan servicu seluk ne'ebe kompleksu liu tan.
Istoria komputador tuir
períodu ninian :
- Mákina sura
tradisional no kalkulador mekánika.
- Komputador jerasaun
dahuluk
- Komputador jerasaun
daruak
- Komputador jerasaun
datoluk
- Komputador jerasaun
dahaat
- Komputador jerasaun
dalimak
1. Jerasaun komputador
dahuluk (1946-1959).
Ho akontesimentu funu
mundiál daruak, nasaun sira ne'ebe mak involve iha funu ida ne'e esforsu an atu
dezenvolve potensia ne'ebe mak komputador iha.
Ho ida ne'e aumenta
orsamentu para atu dezenvolve komputador no atu aselera progresu komputador
nian.
(1) Colassus
(2) Mark I
(3) ENIAC
(4) EDVAC
(5) UNIVAC I
Karaterístika komputador jerasaun dahuluk nian mak hanesan tuir mai ne'e :
(2) Mark I
(3) ENIAC
(4) EDVAC
(5) UNIVAC I
Karaterístika komputador jerasaun dahuluk nian mak hanesan tuir mai ne'e :
- Uja tubu vákuu/Vacuum tube (komputador iha tempu ne'eba ho tamaño bo'ot deit)
- Uja cilindro magnétiko/magnetic cylinder atu salva ka rai dadus.
- Instrusaun operasaun halo ho espesífiku atu halo servisu ruma.
- Komputador ida-idak iha kódigu biner ne'ebe mak la hanesan ne'ebe mak ita bolu dehan "lian mákina" (machine language). Ho ida ne'e susar oituan atu halo programa iha komputador no limite nia velosidade.
2. Jerasaun komputador daruak (1959 – 1964)
Stretch no LARC.
Mákina dahuluk ne'ebe mak utiliza teknolojia foun ida ne'e mak hanesan supercomputador. IBM halo supercomputador dahuluk ho naran Stretch, no Sprery Rand halo komputador ho naran LARC. Komputador sira ne'e dezenvolve atu uja ba iha laboratóriu enerjia atômica nian, bele manipula dadus barak, kapasidade ida ne'ebe mak investigador atômica sira precisa tebes. Mákina ida ne'e karu no kompleksu tebes ba necesidade komputasaun negósiu ninian.
Iha deit komputador LARC rua mak monta no uja: ida iha Lawrence Radiation Labs iha Livermore, California, no ida seluk iha US Navy Research and Development Center iha Washington D.C. Komputador jerasaun daruak troka "lian mákina" (machine language) ba iha "lian montajem" (assembly language). "Lian montajem" (assembly language) mak hanesan lian ida ne'ebe mak uja abreviatura hodi troka kódigu biner.
Iha inicio tinan 1960, komesa mosu komputador jerasaun daruk ne'ebe mak susesu iha área negósiu nian, iha universidade no mós iha governu. Komputador jerasaun daruka ne'e totalmente uja tranzistór. Komputador ida ne'e mós uja komponente sira ne'ebe bele halo asosiadu ho komputador sira agora nian: impresora, salva ka rai iha disko, memoria, sistema operasaun no mós programa.
Karaterístika komputador iha jerasaun daruak :
- Tamaño ki'ik tamba uja tranzistór.
- Dezenvolvimentu iha memoria núkleu magnétiku nian hodi ajuda dezenvolvimentu komputador jerasaun daruak ho tamaño ki'ik, lalais, bele ekonomiza enerjia duké jerasaun dahuluk.
- Troka husi lian mákina (machine language) ba iha lian montajem (assembly language).
- Mosu lian
programasaun COBOL no FORTRAN.
3. Komputador jerasaun datoluk (1964 – 1970).
Maski tranzistór iha buat barak ne'ebe mak diak liu tubu vákuu/Vacuum tube, maibe tranzistór hamosu manas maka'as tebes, iha potensia bele estraga parte internal komputador ninian. Fatuk quartzo (quartz rock) mak sei halakon problema ida ne'e. Jack Kilby, enjeñeiru ida husi instrumentu Texas ninian, dezenvolve sirkuito integradu (IC : integrated circuit) iha tinan 1958. Sirkuito integradu (IC) halo kombinasaun entre komponente eletróniku iha disku silício (silicon disc) ki'ik ne'ebe mak halo husi raihenek quartzo (quartz sands).
Depois husi ida ne'e, matenek nain sira konsege hatama komponente barak ba iha úniku chip ida ne'ebe mak ita bolu dehan semikonduktor. Resultadu, komputador ho tamaño ki'ik tan deit tamba komponente hothotu hatama iha chip ida deit. Progresu seluk husi komputador jerasaun datoluk mak uza sistema operasaun (operating system) ne'ebe mak permiti mákina hala'o programa oioin ne'ebe mak lahanesan dala ida deit ho programa principal ida ne'ebe mak halo monitorizasaun no koordena ho memoria komputador ninian.
Karaterístika komputador iha jerasaun datoluk nian:
Maski tranzistór iha buat barak ne'ebe mak diak liu tubu vákuu/Vacuum tube, maibe tranzistór hamosu manas maka'as tebes, iha potensia bele estraga parte internal komputador ninian. Fatuk quartzo (quartz rock) mak sei halakon problema ida ne'e. Jack Kilby, enjeñeiru ida husi instrumentu Texas ninian, dezenvolve sirkuito integradu (IC : integrated circuit) iha tinan 1958. Sirkuito integradu (IC) halo kombinasaun entre komponente eletróniku iha disku silício (silicon disc) ki'ik ne'ebe mak halo husi raihenek quartzo (quartz sands).
Depois husi ida ne'e, matenek nain sira konsege hatama komponente barak ba iha úniku chip ida ne'ebe mak ita bolu dehan semikonduktor. Resultadu, komputador ho tamaño ki'ik tan deit tamba komponente hothotu hatama iha chip ida deit. Progresu seluk husi komputador jerasaun datoluk mak uza sistema operasaun (operating system) ne'ebe mak permiti mákina hala'o programa oioin ne'ebe mak lahanesan dala ida deit ho programa principal ida ne'ebe mak halo monitorizasaun no koordena ho memoria komputador ninian.
Karaterístika komputador iha jerasaun datoluk nian:
- Uza sirkuito integradu (IC : integrated circuit).
- Tamaño komputador ki'ik.
- Uza sistema operasional.
4. Jerasaun komputador dahaat (1979 - agora).
Depois halo tiha sirkuito integradu (IC : integrated circuit), objetivu dezenvolvimentu sai klaru liu tan, mak hanesan: halo ki'ik liu tan sirkuito no komponenti elétriku. Large Scale Integration (LSI), bele karega atus ba atus komponenti eletróniku iha chip ida nia laran. Iha tinan 1980, Very Large Scale Integration (VLSI), karega rihun ba rihun komponente iha chip úniku ida mesak. UltraLarge Scale Integration (ULSI) aumenta númeru ne'e to'o millaun iha chip ida nia laran. Ho kapasidade aumenta komponenti barak iha chip ida nia laran atu sai chip ida ne'ebe mak ki'ik liu tan, bele haki’ik tan presu no tamaño komputador nian. Ho ida ne'e bele aumenta poder servisu, eficiensia no confiabilidade.
Chip Intel 4004 ne'ebe mak nia produsaun iha tinan 1971, lori progresu ba iha sirkuito integradu (IC : integrated circuit) ne'ebe mak tau komponenti hotu husi komputador nian (unidade central processamento nian (Central Processing Unit), memoria, dan kontrolador input/output) iha chip ida ne'ebe mak ki'ik tebes.
Antes ne'e, IC ema produz para atu halo servisu espesífiku liu. Maibe agora, bele produz mikroprosesor ida no halo programasaun para atu bele fo satisfeitu ba buat hotu ne'ebe mak ita hakarak. La kleur deit, ekipamentu uma-kain nian mak hanesan microwave oven, televisaun, no kareta ho electronic fuel injection halo ho mikroprosesor.
Ho dezenvolvimentu komputador hanesan ne'e, fo opurtunidade ba ema baibain mós atu bele uza komputador. Komputador laos deit ona atu uza iha kompaña bo'ot sira ka servisu fatin deit. Iha tinan 1970 nia klaran, montador komputador oferese komputador ba iha públiku. Komputador sira ne'e mak ita bolu dehan minikomputer, sira fa'an ho pakote software ne'ebe mak fasil ba ema ne'ebe mak foun ba uza komputador. Software ne'ebe mak koñesidu iha tempo ne'eba mak programa word processing no spreadsheet. Iha inicio tinan 1980, jogo vídeo (Video game) mak hanesan Atari 2600, dada konsumidores sira nian atensaun ba iha komputador ne'ebe mak avansadu no bele halo programa.
Iha tinan 1981, IBM introdús maneira utiliza Personal Computer (PC) iha uma, servicu fatin no eskola. Númeru PC ne'ebe mak uza aumenta husi unidade millaun 2 iha tinan 1981 sae to'o unidade millaun 5.5 iha tinan 1982. Depois tinan sanulu, millaun 65 PC mak ema uza ona. Komputador kontinua ho nia evolusaun atu sai hanesan komputador ne'ebe mak ho tamaño ki'ik liu, husi komputador ida ne'ebe mak tau iha meja leten (desktop komputer) sai komputador ida ne'ebe mak bele tau iha pasta laran (laptop), iha mós komputador ne'ebe mak ita bele kaer ho liman (palmtop).
IBM kompete ho Apple Macintosh iha merkadu komputador nian. Apple Macintosh sai koñesidu tamba halo promosaun sistema gráfiku iha nia komputador, maibe nia kompetitor seluk sei uza komputador ho base texto. Apple Macintosh mós mak halo promosaun oinsa atu uza "laho"(mouse).
Karaterístika komputador iha jerasaun dahaat nian:
- Uza LSI, VLSI, ULSI.
- Uza mikroprosesor.